Φυσικά όλα τα παιδιά δείχνουν κάποια επιθετικότητα σε κάποια στάδια της ανάπτυξής τους. 

Ορισμένα παιδιά όμως δημιουργούν πρόβλημα εξαιτίας:
• της μακράς διάρκειας
• της μεγάλης έντασης
• της εχθρότητας που νιώθουν αλλά και
• της αδυναμίας να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους

Ποια είναι τα αίτια της επιθετικότητας; Ποια είναι η αρχική αιτία, η πηγή για την ανθρώπινη επιθετικότητα;

Για το θέμα αυτό έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις αντίθετες μεταξύ τους.

• Η μια άποψη δέχεται ότι η επιθετικότητα προκαλείται από ενδογενή αίτια, από κληροδοτημένα ένστικτα : πολλοί θεωρούν την επιθετικότητα ως πρωτογενές ένστικτο ότι δηλαδή έχει την αρχική πηγή της σε έμφυτες παρορμήσεις. Σύμφωνα με αυτή την άποψη η επιθετικότητα ενεργεί όπως ο ατμός στην μαγειρική χύτρα. Όπως στη χύτρα χρειάζεται βαλβίδα για να βγαίνει ο συμπιεσμένος ατμός, έτσι και στο άτομο χρειάζεται να αφήνουμε διεξόδους για εκτόνωση της επιθετικότητάς του.
• άλλοι υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει ενστικτώδη παρόρμηση για βία στον άνθρωπο. Η επιθετικότητα είναι μια μαθημένη συνήθεια.

Μια θεωρία που αφορά τις πηγές της επιθετικότητας είναι γνωστή ως ματαίωση-επιθετικότητα. Ματαίωση είναι η εσωτερική εκείνη κατάσταση ή το συναίσθημα αναστάτωσης που νιώθουμε όταν ένα αξεπέραστο εμπόδιο δε μας επιτρέπει να ικανοποιήσουμε την ανάγκη ή να πραγματώσουμε κάποιον σκοπό.
Η απογοήτευση που νιώθει το παιδί όταν η προσπάθεια του παρεμποδίζεται, δημιουργεί μια συναισθηματική κατάσταση θυμού που αυξάνει την πιθανότητα να επακολουθήσει επιθετική συμπεριφορά.
(για παράδειγμα ένα παιδί θέλει ένα ακόμη κομμάτι γλυκό --- η μαμά του δε το αφήνει --- η επιθυμία του ματαιώνεται -- το παιδί αισθάνεται απογοήτευση και στη συνέχεια θυμό)

Το αν θα επακολουθήσει βία ή όχι εξαρτάται από:
• Τις συνήθειες που έχει,
• την ιδιοσυγκρασία του,
• τις επιδράσεις από επιθετικά μοντέλα (γονείς),
• την ανοχή ή την τιμωρία που του επέβαλαν τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους τα άτομα αντιμετωπίζουν το θυμό και την ευθύνη στις διάφορες ματαιωτικές καταστάσεις κυρίως, όμως παρατηρούνται τρεις τύποι:
Α) αλλοτιμωρητικός τύπος: το άτομο αντιμετωπίζει εχθρικά τους άλλους γιατί τους θεωρεί υπεύθυνους για τις ατυχίες του.
Β) αυτοτιμωρητικός τύπος: το άτομο αναζητάει την ευθύνη μέσα του
Γ) τύπος αμυντικής ατιμωρησίας: το άτομο αποκρύπτει τη ματαιωτική κατάσταση και δεν αποδίδει ευθύνη σε κανένα.

Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της παιδικής επιθετικότητας.

Καταρχήν η επιθετικότητα αναδύεται ως ένα φυσιολογικό αν και ενοχλητικό μέρος της διαδικασίας κοινωνικοποίησης. Από τη γέννηση παρατηρούνται ατομικές διαφορές ως προς τη διεκδικητικότητα και την παθητικότητα.

Ο θυμός εμφανίζεται από τους πρώτους μήνες της ζωής. Το βρέφος δεν μπορεί να ανεχθεί να μην ικανοποιούνται οι επιθυμίες του και έχει τη τάση να αντιδρά επιθετικά όταν παρεμποδίζεται. 

Στα μικρά παιδιά οι εκδηλώσεις θυμού είναι αυτοκαταστροφικής μορφής (κρατούν την αναπνοή τους, πηδούν νευριασμένα πάνω –κάτω, κοκαλώνουν το σώμα τους, ξεφωνίζουν κτλ). 

Αργότερα εμφανίζεται η εχθρική - εκδικητική συμπεριφορά η οποία αποβλέπει στο να προκαλέσει πόνο, βλάβη σε κάποιον άλλο. Για παράδειγμα μπορεί να πετάει πράγματα, να αρπάζει δυνατά με τα χέρια, να δαγκώνει, να τσιμπάει, να βρίζει, να διαπληκτίζεται, να επιμένει ανυποχώρητο. Όσο μικρότερο ένα παιδί τόσο πιο έντονη η απαίτηση για άμεση ικανοποίηση όλων των επιθυμιών του. Δεν είναι εύκολο για τα μικρά παιδιά να μάθουν να περιμένουν υπομονετικά, να ζητούν ευγενικά, να είναι γενναιόδωρα, και να κάνουν θυσίες για τους άλλους.

Τι μπορεί να πυροδοτήσει την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς στα παιδιά;

• Η παρεμπόδιση της ικανοποίησης των αναγκών του αποτελεί μόνο μία από τις πηγές άγχους που οδηγούν στην επιθετικότητα.
• Άλλη συνήθης αιτία είναι η σύγκρουση κινήτρων. Έχει παρατηρηθεί ότι μία από τις συνήθεις αιτίες επιθετικής συμπεριφοράς είναι οι διαμάχες για την κατοχή επιθυμητών αντικειμένων.
• Σημαντικό ρόλο για την εκδήλωση της επιθετικότητας είναι και ο αυτοέλεγχος.

Διαφορές αγοριών- κοριτσιών στην επιθετικότητα. 

Τα αγόρια από το 2ο έτος της ζωής τους είναι κατά μέσο όρο πιο επιθετικά από ό,τι τα κορίτσια. Επίσης, διαφορές παρατηρούνται και ως προς τον τρόπο που τα δύο φύλα εκδηλώνουν την εχθρότητα τους. Στα κορίτσια η επιθετικότητα εκδηλώνεται με λεκτικές επιθέσεις και συχνά στρέφουν την επιθετικότητα προς τον ίδιο τους τον εαυτό. Αντίθετα τα αγόρια εκδηλώνουν την επιθετικότητα τους στρέφοντας την προς άλλα αγόρια μέσα από πράξεις βιαιοπραγίας. Μετά το 3ο έτος της ηλικίας μειώνονται τα ξεσπάσματα οργής τόσο στα αγόρια όσο και στα κορίτσια. Στο 9ο έτος της ηλικίας παρουσιάζονται συχνές εκρήξεις θυμού σε ένα ποσοστό 50% στα αγόρια και μόνο στο 30% των κοριτσιών.

Οι διαφορές αυτές μπορεί εν μέρει να οφείλονται και στον τρόπο ανατροφής, υπάρχουν όμως και ενδογενείς διαφορές όσον αφορά στις ορμόνες και στα αντισώματα: τα αγόρια έχουν υψηλότερο επίπεδο ενεργητικότητας και μεγαλύτερο βαθμό κινητικότητας γεγονός που οδηγεί σε περισσότερους περιορισμούς από τους γονείς και δασκάλους, περιορισμοί που ασκούν ένταση και προξενούν ματαιώσεις .

Μορφές επιθετικής συμπεριφοράς στα παιδιά

Η επιθετικότητα κατά την παιδική ηλικία λαμβάνει διάφορες μορφές. Μερικά παιδιά χρησιμοποιούν το κλάμα και τα ξεφωνητά, άλλα χρησιμοποιούν τη σωματική βία επάνω στον εαυτό τους ή στους άλλους, άλλα χρησιμοποιούν λεκτικές μορφές βίας, βρισιές, και αισχρολογίες.

Οι κυριότερες μορφές παιδικής επιθετικής συμπεριφοράς είναι:

• Εκρήξεις Οργής
Τα ξεσπάσματα αυτά είναι από τις πιο έντονες κρίσεις θυμού που εκδηλώνουν τα παιδιά. Στις κρίσεις αυτές τα παιδιά φορτίζονται σε σημείο που γίνονται έξαλλα, χτυπούν με δύναμη τα πόδια τους, χτυπάνε το κεφάλι τους, βρίζουν, στριγγλίζουν, κοκαλώνουν το σώμα τους κ.α. και αυτό γιατί
εκείνη την στιγμή μπορεί ο γονέας να μην αφήνει το παιδί να κάνει αυτό που εκείνο επιθυμεί.

• Πειράγματα και ψευτοπαλικαρισμοί
Τα ενοχλητικά πειράγματα και οι ψευτοπαλικαρισμοί είναι αρκετά συνηθισμένα προβλήματα κατά την παιδική ηλικία. Είναι συνήθως μια μορφή λεκτικής επιθετικότητας που αποβλέπει στο να «σπάσει τα νεύρα» του παιδιού προς το οποίο απευθύνεται και αναπόφευκτα οδηγεί σε διαπληκτισμούς. Έχει παρατηρηθεί ότι αυτή τη συμπεριφορά την παρουσιάζουν μάλλον παιδιά που νιώθουν ανεπαρκή, ανασφαλή και έχουν
αισθήματα κατωτερότητας. Τα θύματα είναι συνήθως παιδιά που δεν τα καταφέρνουν στα αντίποινα ή που ξεχωρίζουν για κάποιο γνώρισμα τους.

• Η άσχημη γλώσσα
Η άσχημη γλώσσα είναι μια μορφή λεκτικής βίας. Πολλοί άνθρωποι βρίζουν για να βγάλουν από μέσα τους συναισθήματα που δεν μπορούν να τα εκφράσουν με άλλους τρόπους. Στους περισσότερους ενηλίκους φυσικά δεν αρέσει να ακούν τα παιδιά τους να εκφράζονται με αυτό τον τρόπο και ειδικά μπροστά σε τρίτους. Θα πρέπει όμως να γνωρίζουν ότι τα παιδιά αρπάζουν κάποιες λέξεις και εκφράσεις από τους μεγάλους, επαναλαμβάνουν λέξεις ή φράσεις που έχουν ακούσει και συνήθως τις επαναλαμβάνουν τις πιο ακατάλληλες στιγμές.

Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που τα παιδιά χρησιμοποιούν αισχρολογίες. Ένας από τους λόγους είναι ότι είναι απαγορευμένες. Προφέροντάς τες το παιδί είναι σίγουρο ότι θα κάνει τα άλλα παιδιά να γελάσουν. Άλλος λόγος είναι ότι τους αρέσει να μιμούνται τους μεγάλους.
Επίσης, μπορεί να θέλουν να προκαλέσουν τους μεγάλους να αποσπάσουν την προσοχή τους και να πουν κάτι που θα τους αναγκάσει να ασχοληθούν μαζί τους. O ασφαλέστερος τρόπος για να ενθαρρύνει κανείς ένα παιδί να βωμολοχεί είναι να γελάσει την πρώτη φορά που το παιδί
κάνει κάτι τέτοιο. Ο καλύτερος τρόπος για να σταματήσουν είναι να μην τους δίνουμε καμία σημασία. Χρειάζεται όμως πολλή προσοχή γιατί τα παιδιά μπορεί να αποδειχθούν πολύ επίμονα. Επιπλέον, οι γονείς θα πρέπει να δίνουν την προσοχή τους στο παιδί όταν κάνει θετικές πράξεις, αλλά και οι ίδιοι οι γονείς να μη χρησιμοποιούν άσχημη γλώσσα. Είναι επίσης απαραίτητο να πούμε στο παιδί ότι η άσχημη γλώσσα προσβάλλει τους ανθρώπους.

• Θεατρική μονοπώληση της προσοχής των άλλων
Πρόκειται για την τάση του παιδιού να βρίσκεται στο προσκήνιο, να επιδεικνύεται και να μονοπωλεί το ενδιαφέρον των άλλων. Σχεδόν όλα τα παιδιά περνούν από μια φάση επιδειξιομανίας και η ηλικία 3 – 5 ετών καθώς και η περίοδος της εφηβείας είναι οι περίοδοι έξαρσης της θεατρικής επίδειξης και της μονοπώλησης της προσοχής των άλλων. Όλοι μας, πιθανώς, είχαμε κάποτε την εμπειρία να βρεθούμε σε ένα περιβάλλον, όπου το παιδί αποτελεί το μόνο κέντρο όλων των δραστηριοτήτων της οικογένειας, το οποίο ενώ στην αρχή είναι χαριτωμένο στη συνέχεια αποβαίνει απρεπές, ασεβές και αντικοινωνικό. Τα παιδιά χρησιμοποιούν την επιδεικτική συμπεριφορά για να κερδίσουν την εύνοια και προσοχή των άλλων. Μπορεί κάποιες φορές να αναπληρώνουν ή να συγκαλύπτουν κάποιο συναίσθημα αμηχανίας, συστολής ή ανεπάρκειας που νιώθουν, όταν βρίσκονται με άλλα παιδιά ή μεγάλους. Επίσης, κάποια παιδιά έχουν αφεθεί από άβουλους γονείς να γίνουν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος και χρησιμοποιούν την επιδεικτική συμπεριφορά για να κερδίσουν την αποκλειστική προσοχή τρίτων. Χρειάζεται κατανόηση των λόγων που ένα παιδί υιοθετεί τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Είναι καλό οι γονείς να εκπαιδεύουν το παιδί σταματώντας τις υπερβολές του, είτε εξηγώντας του ότι αυτές οι συμπεριφορές στρέφονται εναντίον του, είτε απομακρύνοντας το από το κέντρο της σκηνής. Η επιδεικτική συμπεριφορά γρήγορα θα εξαλειφθεί, αν δεν αμείβεται, δηλαδή αν δεν παρέχουμε στο παιδί θεατές-κοινό για να “δώσει την παράστασή του”.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
Η επιθετικότητα του παιδιού είναι συχνά η μακροπρόθεσμη συνέπεια των στάσεων των γονέων και του τρόπου ανατροφής του παιδιού. Έχει διαπιστωθεί όταν οι γονείς που παρουσιάζουν υψηλή ανοχή και που οι ίδιοι καταφεύγουν σε σωματική τιμωρία καλλιεργούν την επιθετικότητα στο παιδί τους. Το παιδί χρειάζεται ένα στοργικό υποστηρικτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο θα πετυχαίνει τους στόχους χωρίς επιθετικότητα. Σημαντικό ρόλο παίζει όλο το κλίμα της οικογένειας καθώς και οι σχέσεις των δύο γονέων. Έχει διαπιστωθεί ότι το οικογενειακό περιβάλλον επιθετικών αγοριών παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά:
α) ο ένας από τους δυο γονείς είναι τιμωρητικός απέναντι στο παιδί,
β) και οι δυο γονείς δεν είναι ικανοποιημένοι από ό,τι κάνουν στη ζωή
γ) έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για τον τρόπο ανατροφής
δ) οι δυο γονείς δεν είναι τρυφεροί ο ένας προς τον άλλο.

Αν ωστόσο δε συμβαίνει τίποτε από τα παραπάνω και το παιδί εκδηλώνει επιθετικότητα, θα βοηθούσε αν οι γονείς επανεξέταζαν τους περιορισμούς που επιβάλλουν στο παιδί. Ίσως μια καλή ιδέα, για τους γονείς είναι να αναρωτηθούν ποια είναι η δική τους στάση απέναντι στην επιθετικότητα. Και αυτό γιατί τα παιδιά διαμορφώνουν τη δική τους συμπεριφορά, λαμβάνοντας ως πρότυπο τη συμπεριφορά των γονέων τους. Άρα λοιπόν δεν μπορεί να μας παραξενεύει το γεγονός ότι οι εχθρικοί – επιθετικοί γονείς έχουν συνήθως παιδιά με έντονη επιθετική συμπεριφορά. 

Τελειώνοντας, πρέπει να τονίσουμε ότι η επιθετικότητα είναι μια μορφή επικοινωνίας, όπως όλα τα συμπτώματα που μπορεί να εκδηλώσει ένα παιδί. Το παιδί με τον τρόπο του, μας δηλώνει ότι κάτι δεν πάει καλά. Είναι πολύ σημαντικό να το κατανοήσουν αυτό οι γονείς και να προσπαθήσουν να βοηθήσουν το παιδί τους. 

Βιβλιογραφία

Hebertmartin(1993). «Ψυχολογικά Προβλήματα της παιδικής ηλικίας» τομ. Β’. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ